اوّلین مفسر قرآن کریم، شخص پیامبر گرامی اسلام(ص) بود که وظیفه‌ی اساسى آن حضرت، تفسیر معانى آیات قرآن کریم به صورت روشن و گویا است.[1] تا در اختیار مردم قرار داده و به آنها بیاموزد که راه صحیح چیست. پیامبر گرامی اسلام(ص)، به دو شیوه‌ی عمومی و خصوصی تعلیم تفسیر می‌فرمودند.[2] ولی پایگاه و مدرسه خاصی احداث و بنا نکردند، و تمام قرآن نیز برای عموم مردم توسط پیامبر اکرم(ص)، تفسیر نشده است؛ زیرا نه عمر شریف آن حضرت، به این امر کفاف کرد و نه جامعه‌ی نوپای اسلامى نیازى داشت و نه سطح افکار عمومی چنان بود که از دقایق آیات، بتوان برای عموم مردم، پرده برداشت.[3]
در عهد صحابه نیز تفسیر قرآن فقط در حد نقل احادیث و سنت پیامبر اسلام(ص) بود.[4] اما در عهد تابعین تعداد زیادى از علماى بزرگ در صحنه‌ی دانش اسلامى ظاهر شدند و در بسیاری از مسائل دین از جمله موضوعات قرآنی به اجتهاد پرداخته‌اند.[5]
نخستین مدرسهاى که اجتهاد و اعمال نظر براى استنباط معانى قرآن را آغاز کرد، مدرسه مکه بود که پایههاى محکم آن را صحابى گران‌قدر، شاگرد موفق امیر مؤمنان(ع) عبد اللّه بن عباس بنا نهاد و پس از آن، مدرسه کوفه بود که به دست عبد اللّه بن مسعود تأسیس شد.
اما مدرسه مکه چندان دوام نیافت و یک سال پس از وفات ابن عباس، رو به افول نهاد و پرورش یافتگان آن مدرسه متفرق شدند و به اطراف و اکناف از جمله خراسان، مصر، شام و دیگر سرزمینها رفتند؛ در همین حال، مدرسه کوفه رو به شکوفایى مىنهاد و با گذشت زمان شهرت و فعالیت آن فزونى مىیافت.[6]
[1]. «وَ أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَینَِّ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُون»؛ و ما این ذکر [قرآن] را بر تو نازل کردیم، تا آنچه به سوى مردم نازل شده است براى آنها روشن سازى و شاید اندیشه کنند؛ نحل 44.
[2]. علوى مهر، حسین، آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران، ص 33، مرکز جهانى علوم اسلامى، قم، چاپ اول، 1384ش.
[3]. شاهرودى، عبد الوهاب، ارغنون آسمانى، جستارى در قرآن، عرفان و تفاسیر عرفانى، ص 98، کتاب مبین، رشت، چاپ اول، 1383 ش.
[4]. ارغنون آسمانى، ص 98.
[5]. همان، ص 99.
[6]. معرفت، محمد هادى، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج 1، ص 435، الجامعة الرضویه للعلوم الاسلامیة، مشهد، چاپ اوّل، 1418ق.