سلسله آموزشهای صوت و لحن قرآن کریم
مدّرس : استاد غلام رضا شاه میوه اصفهانی
درس چهل و یکم
نغمه شناسی (4)
در مبحث قبل با اسامی نت ها و جای قرار گرفتن آنها روی خطوط حامل آشنا شدید. باید در نظر داشته باشید که هدف ما از بیان این مقدمه موسیقایی آموزش موسیقی به روش مدرسه ای نیست . بنا براین در مبحث شناخت نت ها از برخی مطالب مانند شکل نت ها ، نقش نقطه در مقابل نت ها و خطوط اتحاد و اتصال و ... صرفنظر می کنیم و بیشتر به مواردی می پردازیم که مورد نیاز مبحث نغمه شناسی در تلاوت قرآن است به همین دلیل از این پس به ذکر اصطلاحات مورد نیاز در نغمه شناسی عربی و تعریف هر اصطلاح خواهیم پرداخت :
1. دیوان ( اکتاو )
هر گاه در موسیقی نخستین صدا از یک نت مشخص ( مثلاً Do یا Re ) شروع شده و به ترتیب تا تکرار مجدد آن نت ادامه یابد به این فاصله هشت صدایی " اکتاو " ( octave ) گویند . در موسیقی ایرانی بجای اکتاو از اصطلاح " هنگام " و در موسیقی عربی از اصطلاح " دیوان " استفاده می شود . همانطور که در مباحث پیشین هم گفته شد فرکانس نت هشتم همواره دو برابر نت اول است . نکته ای که در اینجا از اهمیت زیادی برخوردار است این است که بدانیم در موسیقی عرب برای تعریف هر مقام ( مثلاً راست ، بیات ، نهاوند ....) از یک گام هشت صدایی یا دیوان استفاده می شود . به این معنی که مثلاً تعداد نت های مقام راست یا بیات از Do تا Do یا از Re تا Re بعدی نوشته و خوانده می شود .
2. بُعد ( پرده )
به مقدار فاصله بین نت ها در هر دیوان " بعد " یا "پرده " گفته می شود . مثلاً فاصله بین نت Do و Re بعد از آن در برخی از مقامات 1 پرده در برخی دیگر 4/3 پرده و در برخی ممکن است 2/1 پرده باشد . هر چه فرکانس نت بعدی بیشتر باشد فاصله دو نت بیشتر خواهد بود . برای فهم بیشتر موضوع فرض کنید فرکانس نت اول ، 220 هرتز است اگر نت پس از آن 265 هرتز باشد فاصله بین دو نت 1 پرده است . در اینجا ملاحظه می فرمایید که نت بعدی 45 هرتز بیشتر است اما اگر این فاصله 22 یا 23 هرتز باشد و به عبارت دیگر نت دوم ، 223 یا 222 هرتز باشد فاصله بین دو نت 2/1 پرده است . در واقع افزایش فرکانس نت بعدی نصف 45 هرتز خواهد بود . این موضوع با تمرین و ممارست زیاد و توسط گوش انسان به مرور قابل تشخیص می شود اما در اینجا ما تنها درصدد بیان علمی و نظری موضوع هستیم و در ادامه دروس خود شما را بطور عملی با فواصل 1 پرده ، 2/1 پرده ، 4/3 ، 2/1 1 پرده آشنا خواهیم کرد .
بنا براین فاصله بین نت ها می تواند متغیر باشد . در اینجا لازم است به مفهوم دیگری اشاره کنیم و آن مفهوم "فاصله " یا " مسافت " است . هرگاه یک نت را در مقایسه با نت های مختلف بعد یا قبل از آن در نظر بگیریم به مفهوم فاصله یا مسافت میرسیم مثلا در گام هشت صدایی که از نت Do شروع می شود اگر فاصله نت Do را با نت بعد از آن یعنی Re در نظر بگیریم به آن فاصله دوم گفته می شود اما اگر فاصله نت Do را با نت Sol در نظر بگیریم به آن فاصله پنجم می گویند . حال با توجه به این توضیح ممکن است میزان یک فاصله مثلاً فاصله دوم تنها یک پرده باشد در حالیکه میزان فاصله پنجم یعنی از نت Do تا نت sol ممکن است به 2/1 3 پرده هم برسد . برای فهم بیشتر موضوع به نمودار زیر توجه نمایید .
پایان درس چهل و یکم