سلسله آموزشهای صوت و لحن قرآن کریم

تهیه و تنظیم : استاد غلام رضا شاه میوه اصفهانی

درس چهل و پنجم  

نغمه  شناسی (8)    

9. انتقال و تصویر

در موسیقی عمل " انتقال " از اهمیت زیادی برخوردار است . بهر حال ذات موسیقی اقتضا می کند که تغییر و تحول در آن بوجود آید و گرنه دچار یکنواختی و در نتیجه ایجاد ملال و آزردگی شنونده خواهد شد یکی از مهمترین چالش ها در موسیقی و به ویژه در تلاوت قرآن انتقال نغمه است . یعنی تغییر یک نغمه یا مقام به نغمه یا مقامی دیگر . اما موضوع انتقال در موسیقی همواره به این معنا نیست . معنای دیگر انتقال علاوه بر آنچه که ذکر شد ، این است که گاه نیاز است مایه یک قطعه موسیقی یا یک مقام از جایگاه اصلی آن به مرتبه بالاتر یا پایین تر تغییر کند به این عمل نیز انتقال گفته می شود . اما در موسیقی عرب از اصطلاح دیگری با عنوان " تصویر " استفاده می شود.  در حقیقت تصویر انتقال درجه رکوز یک نغمه از جایگاه اصلی آن به درجات دیگر است برای مثال اگر مقام بیات را که جایگاه اصلی آن روی نت Re می باشد از نت سل (Sol) یا لا ( La ) شروع کنیم بیات حاصل مصوّر مقام بیات بوده و به این عمل تصویر مقام بیات گفته می شود .

10. جمع منفصل ، متصل و متداخل اجناس

پیش از این گفتیم که اگر هشت درجه یک مقام را به دو گروه چهار تایی تقسیم نماییم هر مقام دارای دوجنس خواهد بود زیرا جنس بخش چهارتایی یک مقام است . همچپنین گفتیم که در هر مقام که از 8 صدا یا نت تشکیل شده است دو جنس اصلی و فرعی وجود دارد که چهار صدای اول آن مقام را جنس اصلی و 4 صدای بعدی آنرا جنس فرعی آن می دانند . اکنون لازم است بدانید که ممکن است بین دو جنس یک مقام در موسیقی عرب می تواند  3 حالت وجود داشته باشد .  این سه حالت اهمیت زیادی در فراگیری اجناس و مقامات موسیقی عرب دارد و درک آن می تواند کمک زیادی به یادگیری علمی مقامات بنماید. اکنون به شرح  این سه حالت یا سه نوع رابطه بین اجناس یک مقام می پردازیم . برای درک بیشتر به سه حالت اعداد زیر توجه نمایید .

الف ) حالت انفصال

در این حالت بین دو جنس ، فاصله ای معادل یک پرده وجود دارد که به آن " فاصل طنینی " گفته می شود هر گاه بین دو جنس یک مقام فاصل طنینی ( 1 پرده ) وجود داشته باشد بین دو جنس آن مقام حالت انفصال وجود داشته و آن مقام دارای اجناس منفصل است مانند مقام ، راست و نهاوند

ب ) حالت اتصال

در این حالت بین دو جنس مقام هیچ فاصله ای وجود ندارد در حقیقت نت چهارم جنس اول همان نت اول جنس دوم است . یعنی درجه 4 بین دوجنس مشترک می باشد در چنین حالتی فاصل طنینی که در حالت انفصال داشتیم برداشته شده و بین نت های هفتم و هشتم قرار می گیرد به این حالت اتصال دو جنس گفته و چنین مقامی را داری دو جنس متصل می دانند مانند مقام بیات یا حجاز .

ج) حالت تداخل

همانطور که ملاحظه می فرمایید در حالت تداخل جنس دوم از یک نت قبل از نت چهارم یعنی ( Sol ) و از نت Fa  شروع شده است در واقع در چنین حالتی دو نت مشترک داریم فلذا دو جنس ، با هم تداخل پیدا کرده است بر این اساس جنس دوم ، از نت سوم آغاز گشته و تا نت ششم ادامه می یابد . به دلیل این تداخل بین نت های شش و هفت و نیز هفت و هشت دوپرده حاصل می شود . مقام صبا و صبا زمزم جزو مقاماتی هستند که دارای حالت تداخل می باشند . در آینده نزدیک به شرح بیشتر این موارد بطور عملی خواهیم پرداخت .

پایان درس چهل و پنجم