سلسله آموزشهای صوت و لحن قرآن کریم

مدّرس: استاد غلام رضا شاه میوه اصفهانی

درس چهل و ششم  

نغمه شناسی (9)    

11. لحن

واژه لحن در زبان عرب دارای معانی متفاوتی است . از جمله مهمترین کاربردهای آن در دو مورد است . نخست لحن به معنای خطا و لغزش در کلام است . مثلاً کسی که در حال سخن گفتن به زبان عربی است اگر در جایی اِعراب کلمات خود را رعایت نکرده و برای مثال به جای رفع - نصب بدهد یا کسره را ضمه بخواند و ... در چنین حالت هایی گفته می شود کروی دچار لحن شده است . این نوع از لحن خود به دو قسم جلّی و خفّی تقسیم می شود در این مباحث ما با این معنا کاری نداریم  . اما معنای دیگر لحن عبارت از آهنگ و نوای خوشی است که همراه با کلام بکار می رود .  به کسی که آهنگی را برای یک متن می سازد ملحّن و به این عمل تلحین می گویند . در قرآن کریم نیز واژه لحن در سوره مبارکه محمد (ص) بکار رفته است در جایی که فرموده " و لتعرفنّهم فی لحن القول " یعنی هر آینه ایشان را از آهنگ کلامشان خواهی شناخت . در اینجا نیز از لحن طرز سخن - شیوه گفتار یا آهنگ سخن را می توان بخوبی دریافت . اما لحن در تلاوت قرآن تعریف خاص خود را دارد در حقیقت لحن در این هنر عبارت است از :

" کیفیتی که از استفاده صحیح و مطلوب نغمات عربی برای ارائه الفاظ آیات قرآن کریم بر اساس اصول و احکام مربوط به هنر تلاوت حاصل می شود "

از این تعریف چند مطلب استنباط می شود :

الف) اجراء مقامات عربی باید به شکل صحیح و مطلوب باشد .

ب) استفاده از مقامات عربی باید منطبق بر مبانی و احکام تلاوت باشد .

ج) چگونگی انطباق نغمات بر الفاظ در کیفیت لحن تاثیر بسیار زیادی داشته و باید به گونه ای صورت گیرد که هیچ ناهمگونی بین نغمات و الفاظ بوجود نیاید .

12. قفله

شیوه پایان دادن به یک آهنگ یا لحن در موسیقی مقامی عربی را قفله گویند . اساساً هر قاری مشهوری برای خاتمه دادن به یک آهنگ در تلاوت خود دارای برنامه و اسلوبی متفاوت از دیگران است . حالت اجراء قفله باید به گونه ای باشد که شنونده احساس کند قاری با عمد و اراده قبلی آهنگ را به پایان برده است و از آن استنباط قطع آهنگ نکند هر چند قفله ها در تلاوت قرآن بسیار متنوع هستند اما بطور کلی تقسیم بندیهایی هم برای آنها وجود دارد مانند قفله کامله ،  انتظاری ، خداعی ، صخریه و ... که در آینده در مبحث فنون و مهارت های لحنی به آنها اشاره خواهد شد .

تا اینجا شما با مجموعه ای از اصطلاحات علمی و فنی که در هر نوع موسیقی و به تبع آن در موسیقی تلاوت کاربرد دارد آشنا شدید از اینجا به بعد وارد مبحث آموزش مقامات خواهیم شد . به همین سبب لازم است پیش از آنکه به آموزش هر مقام بطور مجزا بپردازیم در ابتدا با اجناس اصلی که بخش های کوچکتر هر مقام بوده و به وسیله آنها ماهیت مقام شکل می گیرد آشنا شوید . ضمن آنکه نباید فراموش کرد که در تلاوت قرآن در بسیاری از موارد همین اجناس هستند که توسط قراء به اجرا در می آید . یعنی در اغلب اوقات چهار الی پنج نت از یک مقام مورد استفاده قاری قرار می گیرد در حالیکه باید دانست زمانی ما صحبت از فلان مقام می کنیم که هشت درجه ( نت ) آن مقام بطور کامل اجراء گردد . با این مقدمه کوتاه به استحضار شما می رسانیم که تعداد اجناس مشهور عربی که در تلاوت قرآن بکار رفته است در حدود 10 جنس است . نکته جالب توجه این است که این اجناس به مثابه رنگ های مختلف هستند که از ترکیبات آنها رنگ های دیگری بوجود می آید برای مثال هنگامی که رنگ زرد را با آبی مخلوط کنیم رنگ سبز بوجود می آید در اجناس هم همینطور است . مثلاً وقتی جنس حجاز را در کنار عجم بگذاریم مقامی به نام " زنکران " یا " زنکوله " حاصل می گردد . در دروس آینده این اجناس را به شما آموزش خواهیم داد . 

پایان درس چهل و ششم