سلسله آموزشهای صوت و لحن قرآن کریم

مدرّس : استاد غلام رضا شاه میوه اصفهانی

درس بیست و هفتم  

«مبانی شناسی (1)   »

پس از آنکه با نخستین و اساسی ترین مولفه هنر تلاوت یعنی صوت و جنبه های مربوط به آن آشنا شدیم ، اکنون به مولفه مهم دیگر این هنر یعنی مبحث آهنگها یا نغمات که در این هنر بیشتر با عنوان لحن شناخته می شود می پردازیم . به هر حال هر صدای مستعد و نغمه پذیری برای تاثیر گذاری روی دیگران نیازمند آن است که از قالب های موسیقایی صحیح و شناخته شده ای بهره جویید . اما این استفاده در تلاوت قرآن دارای ضوابط و مقرراتی است که خواننده قرآن را در پاره ای جهات محدود ساخته و اجازه هر گونه کاربرد الحان و نغمات را به او نمی دهد . بنا براین دامنه استفاده از نغمات و الحان در تلاوت قرآن هم محدودتر از سایر فنون آوازی است و هم بر اساس بایدها و نبایدهایی است که از طریق عرف تلاوت و نیز اقوال بزرگان دین و علما دینی مشخص گردیده است . بنا براین پیش از ورود به مبحث نغمه شناسی و آموزش الحان و مقامات مورد استفاده در تلاوت ناگزیر هستیم که در چند مبحث به مبانی موجود در هنر تلاوت پرداخته و ضرورت های این هنر و نیز خطوط قرمز آنرا باز شناسیم .

همانطور که می دانید یکی از مهمترین منابع برای فهم آنچه که در هنگام تلاوت قرآن کریم باید توسط قاری قرآن انجام پذیرد . روایات موجود از پیامبر گرامی اسلام (ص) و ... اهل بیت طاهرینش (ع) می باشد . از جمله مهمترین روایات که بیشترین ارتباط را با مباحث صوت و لحن قرآن کریم دارد روایتی از پیامبر اکرم (ص) است که فرموده اند :

اِقرَؤُا القُرآنَ باَلحانِ العَرَبِ وَ اَصواتِها ...          الوسائل 858/4

قرآن را با صوت و لحن عربها بخوانید و از آهنگهای اهل گناه و لهوو لعب دوری بجویید که همانا پس از من اقوامی خواهند آمد که قرآن را به شکل غنا ، نوحه گری ومانند مسیحیان می خوانند که این خواندن از گلوی آنان بالاتر نمی رود .

اگر در جملات این بیان مبارک از حضرت ختمی مرتبت به دقت بیاندیشیم به چند موضوع مهم پی می بریم که می تواند به عنوان سنگ بنای ضوابط یک تلاوت مطلوب و مجاز تلقی شود . به نظر می رسد در زمان آن بزرگوار و پس از آنکه آیات قرآن نازل گردید برای ارتباط و انس هر چه بیشتر مسلمانان ، آنان به حفظ و تلاوت هر چه بیشتر قرآن ترغیب گردیدند و این موضوع از خلال دستورات ایشان مبنی بر تلاوت یا حفظ که حتی در زمان ما نیز بیشترین کاربرد را در ترغیب جوانان به حفظ و تلاوت قرآن دارد کاملا مشهود است با بخشی از این احادیث در نخستین درس آشنا شدید و اکنون نیازی به تکرار آن نیست . بهر حال پس از این نهضت انس با قرآن گویی سوالی برای مسلمانان پیش آمد که چگونه باید قرآن را بخوانیم ؟ بدیهی است که اگر این سوال تنها درباره قرائت صرف و بدون هر آوا و آهنگی پیش آمده است چه نیازی به توضیحات بعدی روایت بوده است ؟ اساسا غیر از این بوده که قرآن در میان عربها نازل شده و مخاطب سخنان رسول گرامی (ص) عرب زبان بوده اند ؟ پس تاکید بر قرائت قرآن به لحن و صوت عرب به چه دلیلی صورت گرفته است ؟ به نظر نگارنده چند نکته بسیار اساسی از این روایت شریف استنباط می گردد که تقدیم حضور می گردد : اولا استفاده از دو واژه لحن و صوت در کنار هم و با توجه به جملات بعدی روایت که اجتناب از دیگر انواع الحان و آهنگها ست نشانگر آن است که رویکرد پیامبر اسلام(ص) بر جنبه های تنغیمی تلاوت قرآن و تبیین حدود مجاز یا غیر مجاز آن بوده است . ثانیاً با وجود اینکه این روایت در میان عربها بیان گردیده اما به نظر می رسد رسول گرامی (ص) بخوبی از رواج آیات قرآن در میان دیگر اقوام و ملل غیر عرب آگاه بوده اند و لذا معیار و ملاکی جاودانه را برای تمامی ازمنه در طول تاریخ مطرح نموده اند و آن تلاوت قرآن با لحن و صوت عربی است . گویی منظور این بوده که با لحن عجمی ( ایرانی ، هندی یا غیره ) خوانده نشود و این مسئله تا زمان حاضر مورد تبعیت مسلمانان قرار گرفته بطوریکه حتی دیگر ملل مسلمانان هم وقتی می خواهند قرآن بخوانند با رعایت لحن عربی قرائت می کنند . ثالثا در متن روایت به چند نوع لحن از جمله اهل فسق ، نوح و رهبانیه اشاره شده است که تمامی اینها گونه های موسیقایی رایج در زمان پیامبر اکرم (ص) بوده و ظاهراً با بیان این گونه ها آن بزرگوار  خواسته اند مسلمانان را از تلاوت قرآن به این شیوه ها برحذر دارند . از این روایت معلوم می گردد که در تلاوت قرآن کریم مجاز به استفاده از هر نوع نغمه یا لحنی نیستیم بلکه نوع موسیقی تلاوت دارای چارچوبها و قواعدی است که در ادامه راجع به آن سخن خواهیم گفت .

پایان درس بیست و هفتم