سلسله آموزشهای صوت و لحن قرآن کریم
مدّرس : استاد غلام رضا شاه میوه اصفهانی
درس سی و هشتم
نغمه شناسی (1)
دانستیم که هنر تلاوت قرآن دارای موسیقی خاص خود بوده که بر اصول و مبانی علمی و عرفی استوار است . در مباحث پیشین با اصلی ترین مبانی هنر تلاوت آشنا شدید . از این پس باید با آهنگهایی که در این هنر آسمانی مورد استفاده قرار می گیرد آشنا شوید . بسیاری از اهالی قرائت با اسامی و محتوای برخی یا بیشتر این آهنگها آشنا هستند و مثلاً می دانند که در تلاوت قرآن مقاماتی همچون بیات - راست - نهاوند - حجاز - صبا - سیکا و عجم مورد استفاده قراء قرار می گیرد . آنچه که ما در صدد آن هستیم آموزش این مقامات به دو شیوه علمی و عملی است. همانطور که گفتیم بسیاری از قاریان با این مقامات به شیوه سماعی یا از طریق گوش آشنا هستند بدون اینکه آنالیز علمی از این مقامات داشته باشند و البته این شیوه هم تا حدودی می تواند کارآیی داشته باشد اما یقیناً آشنایی علمی با مقامات شیوه بهتر و دقیق تری محسوب می شود پیش از ورود به این مبحث لازم است به چند موضوع یا سوال پرداخته شود که ممکن است در ذهن بسیاری از مخاطبان شکل گرفته باشد یا در ادامه بوجود آید .
این سوالات ، چالش هایی است که در طول سالیان متمادی در میان اهل قرائت و علماء مطرح بوده و اتفاقاً نظرات متفاوت و بعضاً متضادی هم درباره آن اظهار شده است .برخی از این سوالات عبارتند از :
- آیا اساساً در تلاوت قرآن از مقامات موسیقی استفاده می شود ؟
- آیا یک قاری قرآن نیازی به فراگیری مقامات و نغمات دارد ؟
- فواید شناخت نغمات در چیست ؟
در خصوص سوال اول باید گفت که در میان قراء مشهور اقوال و آراء مختلفی وجود دارد . برخی همچون عبدالباسط بطور کل منکر این هستند که آنها مقامات را بلد بوده و از آنها در تلاوت خود بهره جسته اند و برخی همچون مرحوم مصطفی اسماعیل یا شعیشع نه تنها به استفاده از مقامات اذعان کرده اند بلکه اسامی برخی از مقامات غیر مشهور همچون نکریز - زنکران و عشاق مصری را نیز در مصاحبه های خود برده اند . امروزه در کشوری همچون مصر وضعیت فرهنگی و ذهنیت مردم بسیار با دو تا سه دهه پیش تفاوت یافته است. اگر بپذیریم که دلیل انکار برخی از قراء مشهور در دو یا سه دهه پیش در خصوص استفاده از مقامات شائبه مخلوط شدن قرآن و موسیقی بوده است امروز دیگر چنین حساسیت هایی در مصر وجود ندارد، بطوریکه حتی برخی از شبکه های تلویزیونی مانند " قناه الفجر " خود اقدام به آموزش مقامات مورد استفاده در تلاوت نموده اند و در سال 2010 میلادی افرادی مانند شیخ محمد هلباوی و شیخ البهلول بطور رسمی از این شبکه تلویزیونی آموزشهایی در خصوص مقامات ارایه نمودند . اینجانب خود در سال 2008 میلادی در سفری که به کشور مصر داشتم از برخی چهره های مشهور قرآنی در مورد اختلاف نظر قراء در این خصوص جویا شدم . از جمله کسانی که پاسخ دقیقی به این موضوع داد آقای شیخ عبدالفتاح الطارو طی بود . ایشان می گفت : تقریباً اکثریت قاریان مشهور مصر مقامات را به اشکال علمی یا عملی فرا گرفته و می دانسته اند و حتی برخی نزد شخصیتهایی چون درویش الحریری - نصرالدین طوبار و در این اواخر محمد عمران رفته و با مقامات آشنا شده اند . اما در ملا عام و در مصاحبه ها به دلیل ترس از اینکه طرفداران هنر تلاوت آنان را متهم به خلط موسیقی و قرآن ننمایند از بیان علمی این مسئله واهمه داشته و پرهیز می کرده اند اما آنچه که مهم است این است که حتی آنان که منکر فراگیری مقامات بوده اند بهر حال از نغماتی برای تلاوت خود استفاده می کرده اند که هر چند اسم آنها را نمی دانسته اند اما عملا آنها را در تلاوت خود بکار می گرفته اند . امروز بر کسی پوشیده نیست که امثال شیخ عبدالباسط و طبلاوی هم از مقاماتی مانند بیات - راست - حجاز و صبا استفاده کرده اند و اتفاقا خیلی دقیق و منطبق بر اصول و مبانی موسیقایی چنین کرده اند . در اینجا لازم است به موضوع بسیار ظریف و دقیقی در مورد ردیف های قرآنی و مقایسه آن به مقامات موسیقی عرب اشاره کنیم و آن اینکه نباید فراموش کنیم که قاری قرآن در تلاوت خود نغماتی را که از صندوقچه ذهن خود بر می دارد مورد استفاده قرار می دهد. این نغمات ممکن است از تلاوت دیگر قاریان پیش یا هم عصر وی برداشت شده باشد یا از قطعات موسیقی که از دوران طفولیت به بعد در گوش او جا ی گرفته نشات گرفته باشد و یا اساساً توسط ذهن و قریحه موسیقایی او خلق شده باشد . بهر حال در هر شکلی که باشد هدف قاری قرآن اجراء مقامات نیست بلکه ارائه موسیقی و لحنی مناسب آیات شریفه قرآن است که گاه ممکن است مشابه فلان مقام یا فلان نغمه باشد . بنا براین در نغمه شناسی تلاوت دو رویکرد وجود دارد . رویکرد اول فراگیری مقامات موسیقی و سپس مقایسه آن با الحان قرآنی . دوم : شناخت ردیف های لحنی در تلاوت قاریان مشهور و سپس بازشناخت آن بر اساس موسیقی مقامی عرب . در ادامه روشی را مورد استفاده قرار می دهیم که تلفیق هر دو رویکرد است یعنی ابتدا اصل مقامات را برای شما مطرح نموده و سپس الحان قرآنی را بر آن اساس آموزش می دهیم .
پایان درس سی و هشتم