سلسله آموزشهای صوت و لحن قرآن کریم

تهیه و تنظیم : استاد غلام رضا شاه میوه اصفهانی

درس چهل و سوم  

نغمه  شناسی (6)  

5 . مقام (نغمه)
مقام در لغت به معناي مکان يا زمان اقامت و استقرار ،منزلت و جايگاه چيزي يا کسي و نيز جاي پا يا قدم است . مانند مقام ابراهيم (ع)علاوه براين به مجموعه اي از کلمات يا خطبه هايي که در مکان خاصي ايراد گرديده نيز اطلاق مي شود مانند مقامات حريري.اما در اصطلاح موسيقي به مجموعه اصواتي که بين يک نت و تکرار آن (اکتاو)با ترتيب معين (فواصل مشخص بين نتها)قرار دارد مقام گفته مي شودو در واقع مقام در 8 نت  تعريف مي گردد. مقامها در موسيقي شرقي (شامل ايراني ،عربي ،ترکي و هندي )کاملا از پيش تعريف شده و به صورت کليشه اي است.بر خلاف موسيقي کلاسيک در غرب که گامها قابل تغيير و ابداع است در موسيقي مقامي گامها کاملا معين و مشخص بوده و قابل نغيير نيست . هر مقام الگوي خاص خود را داشته به شکلي که شنونده آگاه يا فرد خبير به اين نوع موسيقي با استماع گام يا با ديدن سلم آن بلافاصله متوجه مي شودکه نام آن مقام چيست . تعداد مقامات در موسيقي عربي مورد اختلاف است و اعداد مختلفي در کتب مربوط ذکر گرديده اما با اندکي غور و تفحص و بدون در نظر گرفتن مقامات خاص هر کشور عربي ، 52 مقام مورد اتفاق نظر موسيقيدانان عرب در سرزمينهاي عربي قرار دارد اما از اين تعداد تنها چهل و اندي در تلاوت قرآن آن هم با در نظر گرفتن مجموعه تلاوتهاي اساتيد مشهور و قدیمي مورد استفاده قرار گرفته است . گاه به جاي مقام از "نغمه"يا "طبع" هم استفاده مي شود مثلا به جاي مقام نهاوند از نغمه يا طبع نهاوند هم براي نامگذاري بهره مي جويند
در موسيقي عرب به طور کلي سه گروه از مقامات يا نغمات وجود دارند:
الف:مقامات اصلي ب:مقامات فرعي ج:مقامات مرکب
در مورد اين سه نوع مقام بعدا توضيح خواهيم داد.
6 . جنس و عقد
در تعريف گام يا مقام گفتيم که توالي هشت نت با فواصل معين ،مشخص کننده يک گام يا مقام است حال اگر اين هشت نت را به دو قسمت چهارتايي تقسيم کنيم به مفهوم"جنس" مي رسيم . در حقيقت جنس بخش کوچکتري از يک مقام است که تنها مشخص کننده چهار نت از هشت نت آن است.در موسيقي کلاسيک و علمي به اين چهار نت متوالي در هر گام "تتراکورد" و در موسيقي ايراني "دانگ" گويند.
به چهار نت اول هر مقام جنس اول يا جنس اصلي و به چهار نت بعدي جنس دوم يا جنس فرعي آن گويند بايد توجه داشته باشيد که جنس اول يا اصلي همانطور که از نامش مشخص است اصلي ترين بخش يک مقام به شمار مي رود و در واقع جنس اصلي يا اول يک مقام ستون فقرات آن مقام است . در تمامي مقامات اصلي جنس اول داراي فواصل مشخص و خاص آن مقام است.به عبارت ديگر اعداد موجود در بين چهار درجه جنس اول هر مقام اصلي متفاوت از مقامات ديگر است اما در چهار نت دوم يا جنس فرعي ممکن است مقامات با يکديگر مشابهت هايي داشته باشند مثلا در مقام بيات جنس اول يا اصلي آن بيات بوده و پرده هاي موجود بين چهار نت آن به ترتيب 3/4 ،1 و 1 است اما جنس دوم بيات در حقيقت يک جنس نهاوند با فواصل 1 ،1/2 و 1 است اساسا تا زمانی که چهار نت اول يک مقام يعني جنس اول آن شکل نگيرد وارد فضاي مقام نخواهيم شد.  بنابراين اگرتنها سه درجه از جنس اول يک مقام اجراء گردد هنوز مقام شکل نگرفته است فلذا  براي شناخت بهتر مقامات ابتدا بايد جنس اصلي آن را بشناسيم .بخش عمده اي از مقامات اصلي به وسيله اجناس اصلي و فرعي مشخص مي شوند اما درعين حال در برخي موارد مقاماتي وجود دارند که براي تحقق آنها احتياج به 5 نت اول آن مقام است .  اگر براي تحقق يک مقام نياز به 5 صداي اول وجود داشته باشد.  به چنين حالتي "عقد" يا پنتاکورد گويند در واقع نياز به يک نت بالاتر از جنس اصلي در چنين مقاماتي وجود دارد تا بتوان گفت وارد فضای  مقام مورد نظر شده ايم دو مقام اثرکرد و نوااثر جزو اين گروه از مقامات هستند.

پایان درس چهل و سوم